ایران، سرزمینی با تاریخی طولانی و فرهنگی غنی، امروز با چالش‌های بسیاری روبه‌رو است. توسعه ناموزون، نابرابری‌های اجتماعی و اقتصادی، و مشکلات زیست‌محیطی از جمله مسائلی هستند که آینده این سرزمین را تهدید می‌کنند. در این میان، مهندسی انسان‌نگر به‌عنوان رویکردی که بر رفاه انسان‌ها و پایداری محیط‌زیست تمرکز دارد، می‌تواند راهگشای توسعه پایدار و عادلانه در کشور باشد. این نوشتار به معرفی مهندسی انسان‌نگر و راهکارهای تحقق آن در کشور می‌پردازد.

تونی دیویس در صفحه ۱۷۸ کتاب اومانیسم[1] می‌نویسد: «تقریباً امکان ندارد به جنایتی فکر کنیم که به نام بشریت انجام نگرفته باشد». این عبارت تکان‌دهنده، در سطوح مختلف قابل تفسیر و یا تعمیم است، لیکن تاکید این نوشتار است که برنامه‌ریزی توسعه و اجرای طرح‌های مهندسی در صورتی که براساس نیازهای انسان و محیط زیست نباشد، تا چه حد می‌تواند مخرب باشد. این است که رویکرد «مهندسی انسان‌نگر» باید جایگزین رویکرد مرسوم نسبت به مهندسی که به دنبال ساخت‌وساز بیشتر با هر شرایطی گردد.

نکته کلیدی در دستیابی به بهبود وضعیت جامعه این است که توسعه صرفا با ساخت و ساز تحقق نمی‌یابد و باید بهبود سازوکارها را در تمامی فرآیندها و ساختارها جستجو نمود. با این وصف، توسعه، هم نیازمند ابزارهای علوم مهندسی است و هم نیازمند ابزارهای علوم اجتماعی. در این خصوص، تاکید می‌گردد که بر خلاف رویه حاکم در برنامه‌ریزی توسعه در جامعه ایرانی، علوم اجتماعی، همتای گمشده‌ی علوم مهندسی در توسعه بوده که می‌بایست این موضوع در اصلاح حکمرانی کشور مورد تاکید قرار گیرد. بنابراین، مسئله اصلی این است که علوم مهندسی و اجتماعی چگونه می‌توانند همتای هم در توسعه جامعه مشارکت نمایند و اصولا چه دیالوگی می‌بایست برای این مهم در سطح دانشگاه و حرفه شکل گیرد.

من پنج اصل کلی را شناسایی کرده‌ام که در کنار هم می‌توانند نظام ارزشی جامعی را جهت حصول اطمینان از اینکه این اهداف با مجموعه‌ای از ارزش‌های انسانی مشترک دنبال می‌شوند، فراهم کنند.

• اصل 1: تمام مهندسی­ها باید انسان­نگر باشند؛ صرف‌نظر از گرایش رشته‌های مهندسی. هر رشته و گرایش مهندسی می‌تواند با رویکرد انسان‌نگر و تاکید بر توجه به مسائل اجتماعی مرتبط با آن، مورد بازنگری قرار گیرد.
• اصل 2: ​​خروجی‌ها و محصولات (Output) و نتایج و ثمره‌ها (Outcome) در بخش مهندسی باید در دسترس و همه‌شمول باشند، به این معنا که هم کمیت و هم کیفیت مهندسی باید برای تمامی گروه‌های اجتماعی قابل استفاده باشد.
• اصل 3: تمام تلاش‌های مهندسی باید در جهت پایداری باشند، یعنی توجه همزمان به اصول اقتصادی، اجتماعی و محیط‌زیستی داشته باشند.
• اصل 4: همه محصولات مهندسی باید مردم‌سالارانه باشند، به این معنا که مشارکتی، تعاملی و اجتماعی باشند.
• اصل 5: مهندسی باید جامعه را توانمند کند به این معنا که باید افراد و سازمان‌های ذی‌مدخل توسعه را در زمینه ابتکارعمل، تصمیم‌گیری و حل مشکلات یاری رساند.

 برای شناساندن اثربخشی مهندسی انسان‌نگر به جامعه و تلاش برای تحقق آن، نیاز به رویکردی چندوجهی و راهبردی داریم که شامل آموزش، اطلاع‌رسانی، همکاری با نهادهای مختلف، و مشارکت فعال مردم و مهندسان در این فرآیند است. در ادامه، چند گام عملی برای این هدف پیشنهاد می‌شود.

• آگاهی‌بخشی و آموزش

آموزش محور و اولویت توسعه‌پذیری است و لذا می‌بایست برای مهندسان، طراحان و دانشجویان رشته‌های مهندسی، دوره‌هایی با محوریت مهندسی انسان‌نگر برگزار شود. این دوره‌ها باید به تأثیرات اجتماعی، فرهنگی و زیست‌محیطی پروژه‌های مهندسی بپردازند و رویکردهای انسان‌محور را در طراحی و اجرای پروژه‌ها ترویج دهند. از سوی دیگر، لازم است تا در مراکر علمی با گرایش علوم اجتماعی، مباحث مهندسی انسان‌نگر از منظر جامعه‌شناسی مهندسی تدریس گردد تا بتوان انتظار داشت در آینده جامعه‌شناسان و کارشناسان علوم اجتماعی با آمادگی بهتری به مباحث توسعه ورود پیدا نمایند. در این خصوص، همکاری با نهادهای آموزشی برای گنجاندن مفاهیم مهندسی انسان‌نگر در برنامه‌های درسی مدارس و دانشگاه‌ها متصور خواهد بود. در ادامه، لازم است تا با ایجاد محتوای آموزشی و رسانه‌ای به صورت مقالات، ویدئوها، و اینفوگرافیک‌ها که مفاهیم و مزایای مهندسی انسان‌نگر را به زبان ساده برای عموم مردم توضیح دهد، نسبت به فراگیر کردن موضوع اقدام شود.

• نمونه‌سازی و ارائه پروژه‌های موفق

بطور کلی، ورود به موضوعات نوین در جامعه، نیازمند ارائه نمونه‌های موفق آن برای جامعه حرفه‌ای و عمومی است. بنابراین اجرای پروژه‌های مهندسی که بر اساس اصول انسان‌نگر طراحی و اجرا شده‌اند و نشان دادن نتایج مثبت آنها می‌توانند به‌عنوان الگوهایی برای دیگر پروژه‌ها و سازمان‌ها مطرح شوند. در ادامه، مستندسازی و انتشار نتایج: نتایج پروژه‌های موفق باید به‌صورت مستندات، مقالات و گزارش‌های تصویری به جامعه معرفی شود تا عموم مردم و مهندسان از فواید واقعی مهندسی انسان‌نگر آگاه شوند.

• همکاری با نهادهای مدنی و اجتماعی

در راستای افزایش مشارکت ذینفعان و بهبود تعامل میان بخش‌های مختلف و دست‌اندکار، لازم است تا گروه‌های تخصصی در حوزه‌های مختلف مهندسی تشکیل شوند که بتوانند به‌عنوان مشاور و ناظر در پروژه‌های عمرانی و صنعتی فعالیت کنند و رویکردهای انسان‌نگر را در این پروژه‌ها بکار گیرند. سازمان‌های مردم‌نهاد نیز می‌توانند نقش مهمی در ترویج و حمایت از مهندسی انسان‌نگر ایفا کنند. این سازمان‌ها می‌توانند پروژه‌های اجتماعی و محیط‌زیستی را با همکاری مهندسان انسان‌نگر اجرا کنند و از دولت‌ها و نهادهای خصوصی برای پیاده‌سازی این نوع پروژه‌ها حمایت کنند.

• گفت‌وگو و جلب مشارکت عمومی

نشست‌هایی با حضور مهندسان، طراحان، مدیران پروژه‌ها و عموم مردم برگزار شود تا موضوعات مربوط به مهندسی انسان‌نگر مورد بحث قرار گیرد. این نشست‌ها می‌توانند به افزایش آگاهی و جلب مشارکت عمومی کمک کنند. همچنین، پیشنهاد می‌گردد پلتفرم‌هایی راه‌اندازی شود که در آن مردم بتوانند نظرات، نیازها و پیشنهادات خود را در رابطه با پروژه‌های شهری و عمرانی به اشتراک بگذارند. این مشارکت‌ها می‌توانند به شناسایی نیازهای واقعی مردم و بهبود کیفیت پروژه‌ها کمک کنند.

• حمایت از سیاست‌ها و مقررات انسان‌نگر

بررسی چالش‌های پیشین نشان‌دهنده ضعف در قوانین و وحدت رویه دستگاه‌های برنامه‌ریز و اجرایی در نحوه برخورد با مسائل و طرح‌های عمرانی و اجرایی است. تلاش برای تصویب قوانین و مقرراتی که به‌طور خاص بر اجرای اصول مهندسی انسان‌نگر در پروژه‌های ملی و محلی تأکید دارند، باید در دستور کار قرار گیرد. این قوانین می‌توانند شامل الزامات مربوط به ارزیابی تأثیرات اجتماعی و زیست‌محیطی باشند. از سوی دیگر، ترویج استفاده از استانداردهای بین‌المللی که به توسعه پایدار و مهندسی انسان‌نگر توجه دارند، می‌تواند در این زمینه کمک‌کننده باشد.

• ترویج فرهنگ مسئولیت‌پذیری اجتماعی در مهندسی

یکی دیگر از راهکارهای موثر و در دسترس، تشویق به فعالیت‌های داوطلبانه است. مهندسان و دانشجویان مهندسی تشویق شوند که به صورت داوطلبانه در پروژه‌های اجتماعی و توسعه پایدار شرکت کنند. این تجربیات می‌تواند به تقویت فرهنگ مسئولیت‌پذیری اجتماعی در میان مهندسان کمک کند. مهندسان باید تشویق شوند که تجربیات و درس‌آموخته‌های خود را در حوزه مهندسی انسان‌نگر از طریق رسانه‌ها، همایش‌ها و نشریات علمی به اشتراک بگذارند.

• نظارت و ارزیابی مستمر

   باید سیستم‌هایی ایجاد شود که به‌طور مستمر عملکرد پروژه‌ها را از نظر تأثیرات انسانی و اجتماعی ارزیابی کنند. این ارزیابی‌ها می‌تواند به بهبود پروژه‌های آینده کمک کند و تضمین کند که مهندسی انسان‌نگر به درستی در پروژه‌ها اجرا می‌شود.    همچنین، نهادهای اجرایی و مهندسان باید به عموم مردم پاسخگو باشند و اطلاعات مربوط به پروژه‌ها را به‌صورت شفاف در اختیار آنها قرار دهند.